WAT IS HERSTELGERICHT WERKEN?
bij conflicten en anti-sociaal/integer gedrag
in organisaties, op school, in de (gezondheids)zorg, bij de overheid
Wat is herstelgericht werken?
Herstelgericht werken is het op een gestructureerde wijze helpen bij de gevolgen van antisociaal gedrag:
het herstel van de aangerichte schade en het oplossen van verstoorde relaties tussen mensen.
Curatief en preventief
Herstelgericht werken is een houding en cultuur. Zij werkt ook preventief, dus ter voorkoming van schade en verstoorde relaties.
Herstellen van schade en relaties
Herstelgericht werken is een effectief alternatief voor een veroordelende of straffende aanpak bij antisociaal gedrag.
De nadruk ligt op het bespreekbaar maken en herstellen van de aangerichte schade. Dat is een basisprincipe.
Inzicht in elkaar
De herstelgerichte aanpak is een effectieve strategie om stellers van antisociaal gedrag en benadeelden inzicht te geven in elkaars beleving.
Zij helpt de steller te begrijpen wat de gevolgen zijn van zijn/haar gedrag.
Oplossingsgericht
Herstelgericht werken laat alle betrokkenen manieren bedenken waarmee kan worden gezorgd, dat de schade wordt hersteld.
Niet ‘soft’
De herstelgerichte aanpak lijkt ‘soft’ maar is in werkelijkheid het tegenovergestelde.
De steller van antisociaal gedrag wordt geconfronteerd met de gevoelens en de schade van de benadeelde.
Hem/haar wordt gevraagd om de gevolgen van zijn/haar handelen te herstellen.
Dat is veel moeilijker dan een veroordeling of een straf krijgen.
Diepste gevoelens en schaamte
Om daarover te kunnen praten moeten mensen hun diepste gevoelens en behoeften laten zien.
Daarbij speelt schaamte en het omgaan met schaamte een belangrijke rol.
Waarom is herstellend handelen zinvol?
In de huidige maatschappij kunnen meerdere tendensen worden waargenomen: veranderende sociale structuren, individualisme en democratisering van de moraal. Zij hebben effect op het ontwikkelen van sociale verantwoordelijkheid en het opgevoed worden in sociaal aanvaardbaar gedrag. .
Zero-tollerance blijkt niet voldoende te zijn. Herstelgericht werken is zinvol, omdat het ondersteuning biedt aan betrokkenen bij het ontwikkelen van sociale verantwoordelijkheid en het (beter) leren omgaan met verstoorde verhoudingen.
Natuurlijk gaat er in de onderlinge verhoudingen tussen mensen wel eens iets mis. Dat kan veel negatieve impact hebben op situaties waar een hoge mate van sociale verantwoordelijkheid en sociaal aanvaardbaar gedrag vereist is. Denk hierbij aan de kwaliteit van de samenwerking tussen mensen in arbeidsorganisaties. Of aan de kwaliteit van de zorg- en hulpverlening. de kwaliteit van het onderwijsproces tussen de onderwijsgevenden en de leerlingen/studenten. Onderlinge verhoudingen kunnen ook verstoord zijn tussen burgers en overheidsinstellingen, huurders en woningcorporaties, klanten en dienstverlenende instellingen.
Het model van herstelgericht handelen kan een belangrijke bijdrage leveren aan het herstel en verbeteren van sociale relaties en het borgen van goede onderlinge verhoudingen.
Want wat als we het niet doen?
Niet-herstelde verhoudingen en conflicten blijven betrokkenen vaak lang achtervolgen. Er kunnen zich patronen ontwikkelen bij betrokkenen die destructief zijn en (onbewust) kan dit negatieve gedrag dan ook nog worden gerechtvaardigd. Herstelgericht werken helpt deze cirkel doorbreken.
Om wat voor problemen kan het gaan?
Het gaat om problemen waarbij de relatie tussen mensen om welke reden dan ook is of wordt verstoord.
Verstoorde verhoudingen kunnen ontstaan door misverstand, elkaar niet begrijpen, achterdocht, gevoel van niet begrepen of miskend te worden, haantjesgedrag, bevoordeling van anderen, negeren, beledigd voelen, vijandige houding, conflict, belerend gedrag, autoritair gedrag en dergelijke.
Verstoringen in de relatie tussen mensen kunnen ook veroorzaakt worden door wangedrag, niet-integer handelen, (seksueel) grensoverschrijdend gedrag, pesten, kwaadspreken, intimiderend gedrag, (digitaal) stalkgedrag en dergelijke.
Vaak spelen in dergelijke situaties gevoelens van sociale onveiligheid of van machteloosheid.
De verstoring van de relatie kan eenmalig en heel heftig zijn, maar desondanks een grote negatieve impact op het wederzijds vertrouwen hebben.
Het kan ook gaan om een al enige tijd slepende verstoring van de relatie, waarbij (een van de) betrokkenen zich machteloos voelen (voelt) om het tij te keren of om zich te verweren of te beschermen.
De verstoorde verhoudingen zelf zijn niet alleen het probleem. Het probleem is vooral ook de impact die deze situatie heeft op de kwaliteit van samenwerking, onderwijs, hulpverlening, gezondheidszorg, dienstverlening en dergelijke en dus op het resultaat ervan.
Wanneer kan herstelgericht werken worden ingezet?
Voorwaarde is dat de betrokkenen bereid zijn om te onderzoeken hoe de verstoorde relatie kan worden hersteld, wat de aangerichte schade is en wat nodig is om deze schade te herstellen.
Is er geen bereidheid bij een van de betrokkenen om deel te nemen aan de gemeenschappelijke gesprekken hierover met de andere betrokkene(n), dan is herstelgericht werken niet mogelijk. In dit geval is er sprake van een verstoorde samenwerking in het werk of in de dienstverlening (zorg, onderwijs, hulpverlening, overheid). Voor het oplossen hiervan zullen dan andere maatregelen getroffen dienen te worden.
Wat maakt herstelgericht werken zo bijzonder?
Herstelgericht werken vindt zijn oorsprong bij de Maori’s in Nieuw Zeeland. Zij losten conflicten op door de focus vooral te richten op herstel van de aangerichte schade en van de verstoorde relatie. Uitgangspunt daarbij was het bevorderen van een vreedzame samenleving. Hierbij is sociaal-emotionele binding en harmonie belangrijker dan afwijzing van de dader(s). Toen hen het westerse systeem van oordelen en veroordelen werd opgedrongen, bleek het aantal niet opgeloste conflicten toe te nemen.
In Nieuw Zeeland is in 1989 officieel door de overheid Restorative Justice (Herstelrecht) ingevoerd. Dit heeft zich daarna verder verspreid over alle werelddelen.
Het bijzondere is, dat Herstelgericht werken is gebaseerd op het actief bevorderen van een vreedzame samenleving en daarmee van respect: respect voor jezelf, respect voor de ander, respect voor de omgeving. Respect is het uitgangspunt voor alle omgangsregels.
Het gaat er in de kern om dat schade, als gevolg van niet-sociaal gedrag, wordt voorkomen en wordt hersteld.
Door te bevorderen dat iedere betrokkene zijn/haar verantwoordelijkheid kan nemen.
Door iedereen een ‘samen-redzame’ houding eigen te laten maken.
Niet: eenzijdig de ‘onderliggende’ of ‘klagende’ ondersteuning geven en/of de ‘steller van het gedrag’ corrigeren.
Wel: werken aan herstel van verbinding tussen mensen.
Verbinding tussen mensen: samenwerken aan herstel
Zoals eerder is opgemerkt, het verstoren van relaties in het werk, in het onderwijsproces of in het zorgverleningsproces leidt tot schade. Die schade kan materieel, fysiek en/of emotioneel zijn. Deze schade staat een herstel van de relatie tussen betrokkenen in de weg. Bovendien kan het niet herstellen van de schade de bron zijn voor nieuwe conflicten.
Omgangsregels hebben alleen maar zin als ze ook worden gehandhaafd. Dat schept duidelijkheid, zekerheid en structuur. Maar veroordelingen en strafmaatregelen bij het overtreden van omgangsregels bieden nog geen garantie voor een goede aanpak van de verstoorde verhoudingen en bevordering van een plezierig sociaal leefklimaat.
Herstelgericht werken stelt de relaties tussen leden van een gemeenschap centraal. Als persoon bestaan we slechts in relatie tot de ander. Mensen ontlenen hun identiteit aan de groep waartoe zij behoren, aan degenen met wie zij omgaan of aan wie zij hun diensten verlenen.
Het uiteindelijke doel en resultaat is het tot stand brengen van verbinding tussen mensen en een vreedzame samenleving. Dat kan alleen als betrokkenen samen werken aan het herstel van goede verhoudingen. Alle betrokkenen zoeken samen naar een bevredigende oplossing voor de verstoorde verhoudingen en de ontstane schade. Eventueel kan steun van derden worden ingeschakeld.
Herstel van verbinding tussen mensen waaraan alle betrokkenen deelnemen, is een belangrijk uitgangspunt bij het ontwikkelen en borgen van het klimaat of de cultuur van het team, de groep of de organisatie.
Uitgangspunten voor herstelgericht werken
Belangrijke uitgangspunten zijn:
. Het bewust of onbewust verstoren van relaties betekent in de eerste plaats aantasting van het welbevinden van een persoon of groep (niet overtreding van regels is het belangrijkste).
. De focus ligt op het problematische gedrag en op de schade die het veroorzaakt (niet op de persoon).
. De probleemoplossing staat centraal. Door het benoemen van gevoelens en behoeften door betrokkenen en door te onderzoeken hoe daarmee rekening kan worden gehouden (niet de schuldvraag: wie heeft wat wanneer gedaan).
. Van fouten kun je leren (niet regels zijn regels).
. Alle betrokkenen zoeken samen naar een bevredigende oplossing met steun van derden (niet de leiding velt oordeel).
. Herstel van schade voorop door genoegdoening, verzoening, bevordering verantwoordelijkheidsbesef (niet straf om af te schrikken en herhaling te voorkomen).
. Wie de verhoudingen met een ander verstoort, schaadt niet alleen een ander individu, maar de hele groep waartoe betrokkenen behoren.
Preventief en curatief
Herstel gericht werken is een integrale aanpak die het ontwikkelen van gemeenschap tot doel heeft.
Integraal wil zeggen: proactief, preventief en curatief gaan hand in hand.
Het model is pro-actief en preventief, omdat het een gezond omgangsklimaat creëert waarin alle betrokkenen vanuit wederzijds respect gedeelde verantwoordelijkheid dragen voor de eigen ontwikkeling, de relatie met anderen en de zorg voor de werk-, leer- en zorg-omgeving. Het bevordert de onderlinge communicatie en stimuleert tot (zelf)reflectie.
Het model is ook reactief en curatief, omdat het een aanpak geeft voor herstelinterventies bij verstoorde verhoudingen. Alle betrokkenen zoeken samen naar een bevredigende oplossing.
Moderator
Een belangrijke rol bij de herstelgerichte aanpak heeft de moderator. Als betrokkenen bij een verstoorde relatie merken dat ze er samen niet goed meer uit kunnen komen, kunnen zij een moderator inschakelen. Door de regie van de gesprekken aan een ander toe te vertrouwen creëren zij bovendien een veel gelijkwaardiger klimaat. De concentratie op de inhoudelijke kant van de problematiek verbetert.
De moderator is een gespreksleider die kan worden ingezet om een maximale interactie tussen alle betrokkenen te bevorderen. Vier begrippen staan bij moderation centraal: interactie, doelgerichtheid, structuur en geweldloos. De moderator daagt ook betrokkenen uit tot samen meedenken en vraagt door.
De moderator is onafhankelijk en neutraal. Hij/zij is verantwoordelijk voor het respectvolle en sociaal veilige verloop van het herstelproces. Hij/zij draagt zorg voor vertrouwelijke behandeling van de casus en heeft het recht en de plicht tot geheimhouding jegens derden (verschoningsrecht).
De moderator kan zich zo nodig inhoudelijk met de zaken bemoeien. De reikwijdte van het optreden en de rol van de moderator wordt samen met de betrokkenen in onderling overleg bepaald, evenals de te volgen procedure tijdens de moderation.
De moderator beschikt over voldoende deskundigheid om aan herstelgerichte gesprekken vorm en inhoud te geven en daarbij een verbindende factor te zijn. Hij/zij kan gesprekken leiden bij bijvoorbeeld conflictoplossing, sociale (on)veiligheid, professionele integriteit, agressie en intimidatie, omgaan met diversiteit, verbeteren van het klimaat binnen het team, de groep of de organisatie.
Herstelgerichte cultuur
Geen twee organisaties volgen hetzelfde pad. De specifieke behoeftes en de voorhanden zijnde middelen zullen bepalen hoe ver een team of organisatie wil gaan in het creëren van de herstelgerichte cultuur. Het ideale scenario waarbij iedereen binnen het team of de organisatie zonder weerstand de ideeën van herstelgericht werken omarmt, bestaat niet. Het implementatieproces zal geleidelijk verlopen.
Volledig ingevoerd zal het model van herstelgericht werken een belangrijke bijdrage leveren aan een vreedzaam organisatieklimaat. Herstelgericht werken is een model dat de basis vormt voor alle handelen van leidinggevenden, professionals en degenen voor wie de professionals werken. Alle management, onderwijsgevend, pedagogisch, didactisch, zorg- en dienstverlenend handelen binnen het team of de organisatie zal herstelgericht zijn.
Het gaat dus verder dan het herstellen van bijvoorbeeld een conflict, van grensoverschrijdend gedrag of van communicatieproblemen.
Iedereen werkt mee aan het bevorderen van goede verhoudingen en een sociaal veilig klimaat. Iedereen hoort erbij en voelt zich gezien en gewaardeerd.
Herstelgerichte teams, groepen en organisaties zijn vooral gefocust op: hoe willen we hier WEL met elkaar omgaan.
De gedachte hierbij is, dat hoe meer we er in slagen om iedereen bij het herstelgericht handelen te betrekken, en bij problemen van niet-sociaal gedrag of ander problematisch (groeps)gebeuren, hoe kleiner de kans op probleemgedrag. Het is de houding die een cultuur creëert en een cultuur die de houding stimuleert.
